სიმპტომიდან მემკვიდრეობით დაავადებათა დიაგნოსტიკამდე
მემკვიდრეობით დაავადებებთან შეხება ყველა დარგის ექიმს უხდება, მაგრამ მათი კლინიკური დიაგნოსტიკა ძალზე რთული და შრომატევადი პროცესია. სირთულე დაკავშირებულია არა მარტო ამ დაავადებათა ნოზოლოგიური ფორმების სიმრავლესა და თითოეული მათგანის კლინიკურ მრავალფეროვნებასთან, არამედ, ასევე, ფენოკოპიების ანუ ისეთი დაავადებების არსებობასთან, რომლებიც ჰგავს მემკვიდრეობითს და ზოგიერთი დაავადების უიშვიათეს გამოვლენასთან. ცხადია, ზოგადი პროფილის ექიმი არ შეიძლება ფლობდეს ამ უზარმაზარ ინფორმაციასა და ცოდნას, თუმცა დადგენილია ის ძირითადი პრინციპები, რომლებიც ექიმს მემკვიდრეობითი დაავადების დიაგნოსტიკაში დაეხმარება. მემკვიდრეობით დაავადებებს კლინიკური გამოვლენის თავისებურებები ახასიათებს. მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანია შემდეგი კრიტერიუმები:
- მემკვიდრეობითი დაავადება ხშირად ოჯახურ ხასიათს ატარებს. მაგრამ გასათვალისწინებელია, რომ მემკვიდრეობითი დაავადების გამოვლენა ოჯახის მხოლოდ ერთ წევრში არ გამორიცხავს მის დამემკვიდრებას მომდევნო თაობებში, რადგან ამ ოჯახისთვის სავარაუდოა ახალი მუტაციის წარმოქმნა და მისი შემდგომი დამემკვიდრება.
- მემკვიდრეობითი დაავადებისთვის, განურჩევლად იმისა, რა ასაკში იჩენს თავს, დამახასიათებელია ქრონიკული მიმდინარეობა.
- მრავალ მემკვიდრეობით დაავადებას თანდაყოლილი ბუნება აქვს. დადგენილია, რომ გენური დაავადებების 25% და ქრომოსომული დაავადებების პრაქტიკულად ყველა შემთხვევა ფორმირებას იწყებს ემბრიონული განვითარების დროს და ვლინდება დაბადებისთანავე.
- მემკვიდრეობით დაავადებებს თან ახლავს იშვიათი, მათთვის დამახასიათებელი სიმპტომი ან სიმპტომთა კომპლექსი. მაგალითად, ცისფერი სკლერები დამახასიათებებლია არასრული ოსტეოგენისთვის, ახალშობილის საფენებზე შარდის გამუქება - ალკაპტონურიისათვის, კანის სპეციფიკური, თაგვის სუნი კი ფენილკეტონურიაზე მიგვანიშნებს.
მემკვიდრეობით დაავადებებზე მიმანიშნებელ, ერთგვარ "გამაფრთხილებელ" სიმპტომებად შეიძლება ჩაითვალოს:
- ზრდის შეჩერება ან, პირიქით, დაჩქარება;
- სახის უჩვეულო ნაკვთები (ჩიტისებური სახე, ჯუჯას სახე და ა.შ.);
- თმისა და კანის ცვლილებები (ალბინიზმი, ლაქები);
- კანის, შარდის, ოფლის სპეციფიკური სუნი;
- ხერხემლისა და კიდურის დეფორმაციები;
- მიკრო- და მაკროცეფალია;
- სიყრუე, თვალის ფერადი გარსის ცვლილებები და სხვა.
მემკვიდრეობითი დაავადების ერთ-ერთი დამახასიათებელი ნიშანი მკურნალობისადმი მისი მდგრადობაა, თუმცა ზოგიერთი დაავადების მკურნალობა შედეგიანია. დაავადების მემკვიდრეობით ბუნებაზე მიგვანიშნებს ერთზე მეტი ორგანოსა და ორგანოთა სისტემის პათოლოგიური დაზიანება. ამ დაზიანებათა მიზეზია გენის პლეიროტროპული ანუ მრავლობითი მოქმედება. ერთი გენის პროდუქტი ხშირად რამდენიმე ბიოქიმიურ პროცესში მონაწილეობს და ქმნის მეტაბოლურ ბადეს, ამიტომ გენის ახალი მუტაცია გავლენას ახდენს ყველა იმ პროცესზე, რომელშიც კი ამ გენის პროდუქტი მონაწილეობდა ან რომელთანაც იყო იგი დაკავშირებული. მაგალითად, ცნობილია, რომ გენს, რომელიც განაპირობებს თმის ჟღალ შეფერილობას, შეუძლია ჭორფლი და კანის ღია შეფერილობაც გამოიწვიოს. ნამგლისებრუჯრედოვანი ანემიის გამომწვევ გენს, გარდა ჰემოგლობინის სინთეზის შეცვლისა, შეუძლია გამოიწვიოს გულ-სისხლძარღვთა, ნერვული, საჭმლის მონელებისა და გამომყოფი სისტემების ორგანოთა დაზიანებაც, არაქნოდაქტილიის გენი ვლინდება ერთსა და იმავე დროს ბროლის ამოვარდნილობით, ხელისა და ფეხის თითების ცვლილებებით, გალაქტოზემიის გენს კი შეუძლია გამოიწვიოს გონებასუსტობა, სიბრმავე და ღვიძლის ციროზი. მემკვიდრეობითი დაავადების ერთ-ერთი ნიშანია განვითარების თანდაყოლილი ანომალიები - ის ანომალიები, რომლებიც დაბადებისთანავე ვლინდება და ამიტომ მათთან პირველად ექიმ პედიატრს უხდება შეხება. მკვლევართა მონაცემებით, განვითარების თანდაყოლილი ანომალიებიდან გენეტიკურად განპირობებულია 20-30%, გარეგან ფაქტორთა გავლენით - 2-5%, მულტიფაქტორული ბუნებისაა 30-40%, ხოლო 25-50% უცნობი გენეზისაა. აქვე უნდა ითქვას, რომ ტერმინები „მემკვიდრეობითი დაავადებები“ და "დაავადებები განვითარების თანდაყოლილი ანომალიებით“ ერთმანეთის სინონიმები არ არის. განვითარების თანდაყოლილი ანომალიები შეიძლება გამოწვეული იყოს როგორც მემკვიდრეობითი, ისე გარემოს ტერატოგენული ანუ მავნე ფაქტორების (ინფექციური დაავადებები, ქიმიური პრეპარატები) ზემოქმედებით. გარდა ამისა, მემკვიდრეობითი დაავადება ყოველთვის დაბადებისთანავე არ იჩენს თავს, ანუ ყოველთვის არ არის თანდაყოლილი. ზოგიერთი მემკვიდრეობითი დაავადება, მათ შორის - დიუშენის მიოპათია, ჰემოფილია, ბავშვობაში ვლინდება, ზოგიერთი (მიოტონური დისტონია, ჰანტინგტონის ქორეა) - ზრდასრულ ასაკში, ზოგიც (ალცჰაიმერის სინდრომი) - ხანდაზმულობისას. განვითარების თანდაყოლილ ანომალიებად მიიჩნევა ქსოვილთა ან ორგანოთა მორფოლოგიური ცვლილებები. ისინი ემბრიოგენეზის დროს წარმოიშობა. განვითარების თანდაყოლილ ანომალიებს შეისწავლის მეცნიერება, რომელსაც ტერატოლოგია ეწოდება. განვითარების თანდაყოლილი ანომალია მრავალგვარია, მათი კლასიფიკაციაც რთულია, ამიტომ ყველაზე ხშირად მიმართავენ იმ კლასიფიკაციას, რომელიც ემყარება ანომალიის ლოკალიზაციას.
ექიმი გენეტიკოსისთვის მნიშვნელოვანია ყოველი სიმპტომი, მაგალითად, უნაგირისებრი ცხვირი შესაძლოა მუკოპოლისაქარიდოზის ან აქონდროპლაზიის სიმპტომიც იყოს, ქვედა კიდურის გამრუდება კი არა მარტო რაქიტზე, არამედ ორ ათეულზე მეტ მემკვიდრეობით დაავადებაზეც მიანიშნებდეს; გონებრივი ჩამორჩენილობა 100-ზე მეტი მემკვიდრეობითი დააავადების მანიშნებელია, მხედველობის ნერვის ატროფია - 25-ისა, ხოლო კატარაქტა და ბროლის შემღვრევა - 30-ისა. 1883 წელს მეცნიერმა გალტონმა შეიმუშავა მემკვიდრეობითი დაავადებების კვლევის კლინიკოგენეალოგიური მეთოდი. იგი გულისხმობს ოჯახის გენეალოგიური რუკის შედგენას და თაობათა მანძილზე სიმპტომის (დაავადების) გადაცემის თავისებურებისთვის თვალის დევნებას. ეს მეთოდი დღესაც რჩება სამედიცინო გენეტიკაში კვლევის ერთ-ერთ უნივერსალურ მეთოდად. კლინიკოგენეალოგიური მეთოდი საშუალებას გვაძლევს დავადგინოთ:
- არის თუ არა სიმპტომი (დაავადება) მემკვიდრეობითი;
- როგორია დამემკვიდრების ტიპი (გენი აუტოსომაშია ლოკალიზებული თუ სასქესო ქრომოსომაში);
- როგორია დამემკვიდრების ხასიათი (გენი დომინანტურია თუ რეცესიული);
- ოჯახის რომელი წევრია პათოლოგიური გენის მატარებელი;
- როგორია გენის გამოვლენის სიხშირე - გენის პენეტრაცია;
- როგორია ამ პათოლოგიით ბავშვის დაბადების ალბათობა ანუ გენეტიკური რისკი.
გენის ლოკალიზაციისა და დომინანტურობის მიხედვით განასხვავებენ დამემკვიდრების 4 ტიპს: აუტოსომურ-დომინანტურს, აუტოსომურ-რეცესიულს, X ქრომოსომასთან შეჭიდულ რეცესიულს და X ქრომოსომასთან შეჭიდულ დომინანტურ დამემკვიდრებას. ოჯახის გენეალოგიური რუკის ანალიზისას პირველი ამოცანაა სიმპტომის (დაავადების) დამემკვიდრების ხასიათის დადგენა. თუკი ეს სიმპტომი (დაავადება) ოჯახში რამდენიმეჯერ აღინიშნება, შეგვიძლია მისი მემკვიდრეობითი ბუნება ვივარაუდოთ. ამის შემდეგ საჭიროა დამემკვიდრების ტიპის დადგენა. დაავადება მემკვიდრეობს აუტოსომურ-დომინანტურად, თუ:
- დაავადება ვლინდება ყველა თაობაში;
- დაავადებული შვილი ჰყავს დაავადებულ მშობელს;
- მამაკაცები და ქალები ავადდებიან თანაბარი სიხშირით.
დამემკვიდრების ასეთი ტიპი ახასიათებს პოლიდაქტილიის ზოგიერთ ფორმას, ნეიროფიბრომატოზს, აქონდროპლაზიას, მარფანის სინდრომს, ჰანტინგტონის დაავადებას და სხვა. დაავადება აუტოსომურ-რეცესიული ბუნებისაა, თუ:
- დაავადება არ ვლინდება ყველა თაობაში;
- დაავადებული შვილი უჩნდებათ ჯანმრთელ მშობლებს;
- მამაკაცები და ქალები ავადდებიან თანაბარი სიხშირით.
დამემკვიდრების ასეთი ტიპი ახასიათებს ფენილკეტონურიას, ნამგლისებრუჯრედოვან ანემიას, მუკოვისციდოზს, გალაქტოზემიას, ადრენოგენიტალურ სინდრომს, მუკოპოლისაქარიდოზს და სხვა. დამემკვიდრების ამ ტიპს X ქრომოსომასთან შეჭიდულს იმიტომ უწოდებენ, რომ დაზიანებული გენი სასქესო X ქრომოსომაშია. აქ ლოკალიზებულ გენთა უმრავლესობა რეცესიულია და მათი გამოვლენა დამოკიდებულია ბავშვის სქესზე. X ქრომოსომასთან შეჭიდული რეცესიული დაავადება არ ვლინდება ყველა თაობაში; დაავადებული ბავშვი უჩნდებათ ჯანმრთელ მშობლებს; ავადდებიან უმეტესად მამაკაცები. ასე მემკვიდრეობს ჰემოფილია, დალტონიზმი, დიუშენის კუნთოვანი დისტროფია. X ქრომოსომასთან შეჭიდული დომინანტური დაავადება ჰგავს აუტოსომურ-დომინანტური ტიპის დაავადებებს, იმ განსხვავებით, რომ მამები ამ დაავადებას გადასცემენ მხოლოდ გოგონებს, რადგან ვაჟები მამისგან მხოლოდ Y ქრომოსომას იღებენ. ასე მემკვიდრეობს დ-ვიტამინრეზისტენტული რაქიტი, გოლცის სინდრომი, მემკვიდრეობითი ნეფრიტი, ნეფროგენული უშაქრო დიაბეტი და სხვა დაავადებები. საკუთარი ოჯახის გენეალოგიური რუკის შედგენა თქვენც შეგიძლიათ. ამისთვის საჭიროა პირობითი აღნიშვნების ცოდნა. მაგალითისთვის ქვემოთ მოცემულია ერთ-ერთი ოჯახის სამი თაობის (პაპა-ბებია, მშობლები, შვილები) გენეალოგიური რუკა, რომელშიც დაავადება მემკვიდრეობს აუტოსომურ-დომინანტური დამემკვიდრების ტიპით. ამ რუკის საშუალებით შეგიძლიათ თვალი მიადევნოთ ნებისმიერ სიმპტომს ან დაავადებას, რომელიც თქვენს ოჯახში ფიგურირებს. არ არის აუცილებელი, ეს სიმპტომი ან ნიშანი დაავადებაზე მიანიშნებდეს; გენეალოგიური რუკის საშუალებით შეგიძლიათ თვალი ადევნოთ გარეგნული ნიშან-თვისებების: თვალის, ნიკაპისა და ცხვირის ფორმის, თვალის ფერის, თმის ტალღოვანების და სხვათა - დამემკვიდრებასაც (ეს ცხრილი დაიბეჭდა "ოჯახის მკურნალის" 2011 წლის მე-9 ნომერში). XX საუკუნის მეცნიერი გ. ფანკონი წუხილით აღნიშნავდა, იშვიათი დაავადებები იშვიათებად დარჩებიან, სანამ ექიმებისთვის ნაკლებად ცნობილნი იქნებიანო. დღეს მოლეკულურ-გენეტიკური მეთოდების გამოყენებით შესაძლებელია დნმ-სა და მისი ნებისმიერი მონაკვეთის ანალიზი, ცალკეულ გენთა და მათი შემადგენელი ნაწილების, ასევე - მათი მოქმედების ბუნების შესწავლა. იშვიათი და უცნობი წარმოშობის დაავადებები თანდათან უფრო "ნაცნობი" და მკურნალობას უკეთ დაქვემდებარებული ხდება.