რადიაციუალი გამოსხივება და მისი გავლენა ჯანმრთელობაზე
ზოგადად მაიონიზებელ რადიაციას უწოდებენ მაღალი ენერგიის ელექტრომაგნიტურ ტალღებს (X-სხივები, იგივე რენტგენის სხივები და გამა-სხივები) და ნაწილაკებს (ალფა-ნაწილაკები, ბეტა-ნაწილაკები და ნეიტრონები), რომლებსაც ატომებისთვის ელექტრონების „წართმევა“ (იონიზაცია) შეუძლიათ. იონიზაცია ცვლის დაზიანებული ატომისა და მისი შემცველი მოლეკულების ქიმიურ თვისებებს. უჯრედის რთულ და მოწესრიგებულ შენებაში მონაწილე მოლეკულების ცვლილების შედეგად მაიონიზებელ რადიაციას შეუძლია უჯრედების დაზიანება გამოიწვიოს, რაც, თავის მხრივ, დაავადებების განვითარებას და/ან სიმსივნის რისკის ზრდას იწვევს.
მაიონიზებელ გამოსხივებას რადიოაქტიური ნივთიერებები (რადიონუკლიდები) – ურანი, რადონი და პლუტონიუმი გამოყოფენ. ის ასევე მიიღება ხელოვნურად სხვადასხვა მოწყობილობის საშუალებით, მაგალითად, რენტგენის და რადიაციული თერაპიის აპარატებიდან.
ელექტრომაგნიტურ ტალღებს ასევე განეკუთვნება რადიოტალღები (როგორიც არის ფიჭური კავშირის ტალღები და AM და FM სიხშირის გადამცემები) და ხილვადი სპექტრის სხივები. თუმცა, დაბალი ენერგეტიკული შესაძლებლობების გამო ასეთი ტალღები იონიზაციას არ იწვევს და არ აზიანებს უჯრედებს.
რადიოაქტიური გამოსხივების ორგანიზმზე ზემოქმედების ორი ძირითადი ფორმა არსებობს – კონტამინაციური (დაბინძურება) და ირადიაციული.
კონტამინაცია, ანუ დაბინძურება - არის რადიოაქტიურ ნარჩენებთან, ჩვეულებრივ, მტვერთან ან სითხესთან კონტაქტი. გარეგანი კონტამინაციისას ბინძურდება კანი ან ტანსაცმელი და შეხებით შესაძლებელია სხვა ადამიანების დაბინძურებაც. შინაგანი კონტამინაციისას რადიოაქტიური ნივთიერება იჭრება ორგანიზმში კუჭ-ნაწლავის სისტემის, ჩასუნთქული ჰაერის ან დაზიანებული კანის საშუალებით. ორგანიზმში მოხვედრილი რადიოაქტიური ნივთიერება ტრანსპორტირდება ერთი სისტემიდან მეორეში, მაგალითად, ძვლის ტვინში, სადაც ის აგრძელებს გამოსხივებას მზარდი დოზებით, სანამ არ მოხდება მისი გამოძევება ან ამოიწურება გამოსხივების ენერგია. შინაგანი კონტამინაციისას ორგანიზმიდან რადიოაქტიური ნივთიერების გამოდევნა გაცილებით რთულია, ვიდრე გარეგანი დაბინძურებისას.
ირადიაცია, ანუ დასხივება - რადიოაქტიური გამოსხივების ორგანიზმზე ზემოქმედებაა რადიოაქტიურ ნივთიერებებთან შეხების, ანუ დაბინძურების გარეშე. მარტივი მაგალითია ძვლის მოტეხილობის დროს ჩატარებული დიაგნოსტიკური რენტგენოლოგიური გამოკვლევა. რადიაციული გამოსხივება ხდება პირდაპირი კონტაქტის გარეშე ადამიანსა და რადიაციის წყაროს შორის (როგორიცაა რადიოაქტიური ნივთიერება ან რენტგენის აპარატი). როდესაც რადიაციის წყარო მოშორდება ან გამოირთვება, ირადიაცია მთავრდება. ადამიანები, რომლებმაც დასხივება განიცადეს, მაგრამ არ არიან დაბინძურებულნი, არ არიან რადიოაქტიურები, ანუ არ გამოყოფენ რადიაციას და მათი დასხივებისას მიღებული დოზა აღარ იმატებს.
რადიაციული გამოსხივების წყაროები
ადამიანები მუდმივად იღებენ დაბალი დოზით დასხივებას გარემოდან (რადიაციული ფონი), ხოლო პერიოდულად – ხელოვნური წყაროებიდან. გარემოს რადიაციის ძირითად წყაროს კოსმოსიდან მიღებული რადიაცია და ბუნებაში არსებული რადიოაქტიური ელემენტები წარმოადგენს. კოსმოსური რადიაცია მნიშვნელოვნად იბლოკება დედამიწის ატმოსფეროს მიერ, თუმცა, დედამიწის მაგნიტური ველის გამო, ის ჩრდილოეთ და სამხრეთ პოლუსის ნაწილში კონცენტრირდება. ასე, რომ რადიაციის უფრო მაღალ დოზას იღებენ ადამიანები რომლებიც ცხოვრობენ პოლუსების მახლობლად, ცხოვრობენ ზღვის დონიდან მაღლა ან ხშირად მგზავრობენ თვითმფრინავით.
რადიოაქტიური ელემენტები, განსაკუთრებით ურანი და რადიოაქტიური პროდუქტები, რომლებშიც ურანი ბუნებრივად იშლება (მაგალითად, რადონის აირი) გვხვდება არაერთი კლდის ქანისა და მინერალის შემადგენლობაში. ეს ელემენტები გვხვდება სხვადასხვა ნივთიერებაში – საკვებში, წყალში, სამშენებლო მასალებში. ადამიანების ორი მესამედი ბუნებრივი რადიაციის გზით რადონით დასხივებას იღებს. რადიაციული ფონით მიღებული დასხივების დოზა იმდენად მცირეა, რომ არ შეუძლია ორგანიზმისთვის მნიშვნელოვანი ზიანის მოტანა.
ხელოვნური რადიაცია: ადამიანების უმეტესი ნაწილი ხელოვნურ დასხივებას იღებს სამედიცინო გამოკვლევებისას (განსაკუთრებით კომპიუტერული ტომოგრაფიისა და გულის რადიონუკლიდური კვლევის დროს). ისეთი დიაგნოსტიკური კვლევების დროს მიღებული რადიაცია, როგორიც არის გულმკერდის რენტგენოგრაფია, მამოგრაფია, კბილის რენტგენოგრაფია, არ არის იმდენად მაღალი, რომ დაზიანება გამოიწვიოს. დასხივების მაღალი დოზები შეიძლება მიიღონ პაციენტებმა, რომლებიც ონკოლოგიური დაავადებების გამო სხივურ თერაპიას იტარებენ. თუმცა, მთელი ძალისხმევა მიმართულია იქით, რომ დასხივდეს მხოლოდ დაზიანებული ქსოვილი და მინიმუმამდე შემცირდეს ნორმალური ქსოვილების რადიაციული დაზიანების რისკი.
ორგანიზმზე ხელოვნური რადიაციის ზემოქმედება შესაძლებელია სხვა წყაროებიდანაც, როგორიც არის რადიაციული კატასტროფები და ბირთვული იარაღის გამოცდისას წარმოქმნილი ნარჩენები. როგორც წესი, რადიაციის მიღების შემთხვევები ფიქსირდება ადამიანებში, რომლებიც მუშაობენ რადიოაქტიურ ნივთიერებებთან და გამოსხივების წარმომქმნელ მოწყობილობებთან, როგორიცაა საწარმოო ულტრაიისფერი სხივური მოწყობილობები და რენტგენოლოგიური ან კომპიუტერული ტომოგრაფიის აპარატები. ამ ადამიანებმა შეიძლება მიიღონ დასხივების მნიშვნელოვანი დოზა. დაზიანებას უმეტესად უსაფრთხოების წესების დარღვევა იწვევს.
რადიაციის დამაზიანებელი ეფექტი დამოკიდებულია რამდენიმე ფაქტორზე:
- გამოსხივების რაოდენობაზე (დოზა);
- რამდენად სწრაფად მოხდა დოზის მიღება;
- სხეულის რა ფართობი დასხივდა;
- როგორია ქსოვილების მგრძნობელობა დასხივების მიმართ
მნიშვნელოვანი დოზით სწრაფმა, ერთჯერადმა დასხივებამ შესაძლოა პაციენტი სასიკვდილო შედეგამდე მიიყვანოს. მაშინ, როცა იგივე დოზის თანდათანობითმა მიღებამ რამდენიმე კვირის ან თვის განმავლობაში, მხოლოდ მცირე გავლენა მოახდინოს ორგანიზმზე. რადიაციის ეფექტი ასევე დამოკიდებულია დასხივებული ზედაპირის ფართობზე.
სხეულის ზოგიერთი ნაწილი მეტად მგრძნობიარეა დასხივების მიმართ. ორგანოები და ქსოვილები, სადაც უჯრედების გამრავლება ინტენსიურად მიმდინარეობს, როგორიც არის ნაწლავები და ძვლის ტვინი, უფრო ადვილად ზიანდება, ვიდრე ის ქსოვილები, სადაც უჯრედების გამრავლება ნელა მიმდინარეობს, მაგ: კუნთები და თავის ტვინის უჯრედები. ფარისებრი ჯირკვალი გამორჩეულად მგრძნობიარეა რადიოაქტიური იოდის მიმართ, რომელიც კონცენტრირდება ჯირკვალში და დასხივების მიღების შემთხვევაში არსებობს კიბოს განვითარების რისკი.
სიმპტომების გამოვლინება დამოკიდებულია სხეულის დასხივების ფართობზე. მთელი სხეულის მაღალი დოზით დასხივება იწვევს მწვავე რადიაციულ დაავადებას, ხოლო გარკვეულ უბნებზე ზემოქმედებისას ვითარდება ადგილობრივი რადიაციული დაზიანება.
მწვავე რადიაციული დაავადება: გვხვდება, როდესაც გამოსხივება მაღალი დოზით ერთჯერადად ან დროის მცირე მონაკვეთში ზემოქმედებს მთელ სხეულზე.
ექიმები მწვავე რადიაციულ სინდრომს ყოფენ სამ ჯგუფად. ეს დაყოფა დაფუძნებულია ძირითად ორგანოთა სისტემების დაზიანებაზე. თუმცა, ზოგჯერ ამ ჯგუფებს შორის გადაფარვაც ხდება:
ჰემოპოეზის (სისხლწარმოქმნის) სინდრომი - ჰემოპოეზის (სისხლწარმოქმნის) სინდრომი გამოწვეულია ძვლის ტვინზე, ელენთასა და ლიმფურ კვანძებზე (სისხლმბადი ორგანოები) რადიაციული ზემოქმედებით. მადის დაკარგვა (ანორექსია), ლეთარგია, გულისრევა და ღებინება იწყება გამოსხივების(1-დან 6 Gy) მიღებიდან რამდენიმე საათში. ეს სიმპტომები ქრება 24-48 საათის განმავლობაში და პაციენტები დაახლოებით ერთი კვირის განმავლობაში თავს დამაკმაყოფილებლად გრძნობენ. სიმპტომებისგან თავისუფალ პერიოდში ძვლის ტვინში, ელენთასა და ლიმფურ ჯირკვლებში სისხლწარმოქმნის პროცესი მცირდება, რასაც თან სდევს ახლად ჩანაცვლებული უჯრედების სიმცირე. ჯერ მცირდება ლეიკოციტების, შემდეგ თრომბოციტებისა და ერითროციტების რაოდენობა. ლეიკოციტების კლებისას მოსალოდნელია მწვავე ინფექციების განვითარება. თრომბოციტების შემცირებამ შესაძლოა ძლიერი სისხლდენა გამოიწვიოს, ხოლო ერითროციტების დაბალმა მაჩვენებელმა (ანემია) კი – ზოგადი სისუსტე, სიფერმკრთალე და სუნთქვის გაძნელება ფიზიკური დატვირთვისას.ამ სტადიის გადატანის შემთხვევაში 4-5 კვირის შემდეგ იწყება სისხლმბადი ორგანოების ფუნქციის აღდგენა და წარმოიქმნება ახალი სისხლის უჯრედები. თუმცა, დაღლილობა და ზოგადი სისუსტე შეიძლება თვეების განმავლობაში გაგრძელდეს.
გასტროინტესტინული (კუჭ-ნაწლავის) სინდრომი - გამოწვეულია რადიაციის (6 Gy ან მეტი) ზემოქმედებით საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის ამომფენ უჯრედებზე. მოსალოდნელია მწვავე გულისრევა, ღებინება და დიარეა რადიაციის მიღებიდან 1-6 საათში.ამ სიმპტომებმა შეიძლება დეჰიდრატაცია (გაუწყლოება) გამოიწვიოს, თუმცა 2 დღეში გაივლის. მომდევნო 4-5 დღის განმავლობაში (ფარული პერიოდი) პაციენტები თავს დამაკმაყოფილებლად გრძნობენ. თუმცა, საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის ამომფენი უჯრედები, რომლებიც ჩვეულებრივ, დამცავი ბარიერის როლს ასრულებენ, კვდება და ჩამოიფცქვნება. მწვავე დიარეის გახანგრძლივების შემთხვევაში, ხშირია სისხლიანი განავალი, რაც აღრმავებს დეჰიდრატაციას. შესაძლოა აღნიშნულ პროცესს თან დაერთოს ინფექციის განვითარება, რაც პათოლოგიური ბაქტერიების კუჭ-ნაწლავში მოხვედრით არის განპირობებული. მაღალი დოზით დასხივების შემთხვევაში კუჭ-ნაწლავის სინდრომს თან ჰემოპოეზის სინდრომიც დაერთვება, რაც სისხლდენის, ინფექციისა და გარდაცვალების რისკს ზრდის.
ცერებროვასკულური (თავის ტვინის სისხლძარღვების) სინდრომი - ცერებროვასკულური (თავის ტვინის სისხლძარღვების) სინდრომი ვითარდება, როცა დასხივების დოზა აჭარბებს 20-30 Gy-ს. სწრაფად ვითარდება დეზორიენტაცია, გულისრევა, ღებინება, სისხლიანი დიარეა, კანკალი და შოკური მდგომარეობა. ლატენტური (ფარული) ფაზა მოკლეა ან საერთოდ არ არის. რამდენიმე საათში არტერიული წნევა ეცემა, ვითარდება კრუნჩხვა და კომური მდგომარეობა. ცერებროვასკულური სინდრომი, თითქმის ყოველთვის, 1-2 დღეში ფატალურად სრულდება.
ადრეული სიმპტომები, როგორიცაა გულისრევა, მადის დაკარგვა, ღებინება, დაღლილობა, ხოლო, დიდი დოზით დასხივებისას – დიარეა. ამ სიმპტომებს ერთად პროდრომი ეწოდება. არსებობს სიმპტომებისგან თავისუფალი პერიოდი (ლატენტური სტადია).
გამოვლენილი სინდრომების თავისებურება, მათი სიმწვავე და პროგრესირება დამოკიდებულია მიღებული რადიაციის დოზაზე. მაღალი დასხივების დროს სიმპტომები სწრაფად ვითარდება (მაგალითად, პროდრომის პერიოდის სიმპტომებიდან სხვადასხვა ორგანოთა სისტემის სინდრომებამდე) და დაავადება მძიმედ მიმდინარეობს.
პრევენცია
ბირთვულ რეაქტორებზე უბედური შემთხვევების ან რადიოაქტიური ნივთიერებების გავრცელების გამო ფონური რადიაციის დონე შესაძლოა დასაშვებზე მეტად გაიზარდოს. ასეთ დროს მოსახლეობამ უნდა შეასრულოს ჯანდაცვის ორგანოების რჩევები. ინფორმაცია, როგორც წესი, ვრცელდება ტელევიზიით, რადიოთი ან სხვა სამაუწყებლო საშუალებებით. რეკომენდაციები მოსალოდნელია მოიცავდეს ევაკუაციას ან თავშესაფრის მოძებნას. ევაკუაცია ან ადგილზე თავშესაფრის მოძებნა დამოკიდებულია სხვადასხვა ფაქტორზე, მათ შორის შემდეგზე: რა დროა გასული შემთხვევიდან, შეჩერებულია თუ არა გამოსხივება, როგორია ამინდი, ადეკვატური თავშესაფრის არსებობა, გზის და ტრანსპორტის მდგომარება. თავშესაფრის შემთხვევაში რეკომენდებულია ბეტონისა და მეტალის ნაგებობა, უკეთესია მიწის დონიდან ერთი სართულით ქვემოთ. თუ შენობა მიწის ზემოთაა, სასურველია თავშესაფარი ოთახი საძირკვლიდან, სახურავიდან და ფანჯრებიდან შეძლებისდაგვარად დაშორებული იყოს და შენობის შუაგულში მდებარეობდეს.
თუ პირი შეეხო რადიოაქტიურ ნივთიერებას, რეკომენდებულია ტანსაცმლის გამოცვლა და შხაპის მიღება. გარკვეულ შემთხვევებში მოსახლეობის სამიზნე ჯგუფისთვის მოწოდებულია კალიუმის იოდიდის ტაბლეტების მიღება, რომელთა მიწოდებას ლოკალური ფარმაცევტული კომპანიები ან ჯანდაცვის სააგენტოები უზრუნველყოფენ. კალიუმის იოდიდი სასარგებლოა მხოლოდ რადიოაქტიური იოდით დასხივებისას, სხვა რადიოაქტიური ნივთიერებების შემთხვევაში ის ვერ ასრულებს დამცველობით როლს. პაციენტებმა, რომელთაც აღენიშნებათ მაღალი მგრძნობელობა იოდის მიმართ ან ფარისებრი ჯირკვლის სხვა პრობლემები, თავი უნდა შეიკავონ კალიუმის იოდიდის მიღებისაგან. თუ საეჭვოა იოდის მიმართ გაზრდილი მგრძნობელობა, საჭიროა ექიმის კონსულტაცია.