ნაყოფის დნმ-ს გენეტიკური დიაგნოსტიკა დედის სისხლით
ულტრაბგერითი გამოკვლევა და ბიოქიმიური მარკერების სკრინინგი პრენატალური დიაგნოსტიკის არაინვაზიური მეთოდებია. მათ იყენებენ მასობრივი სკრინინგისთვის რისკის ჯგუფების დასადგენად. რისკის ჯგუფში შემავალი ორსულებისთვის კი რეკომენდებულია პრენატალური დიაგნოსტიკის ინვაზიური მეთოდები: ამნიოცენტეზი და ქორდოცენტეზი, - მაგრამ მათი გამოყენებისას 1-2%-ია ორსულობის შეწყვეტის ალბათობა და 3% - ნაყოფის ან დედის ჯანმრთელობისთვის ზიანის მიყენების რისკი.
არის თუ არა გამოსავალი?
რა თქმა უნდა, არის. ეს გახლავთ პრენატალური დიაგნოსტიკის ახალი არაინვაზიური მეთოდი, რომელიც აერთიანებს ტრადიციული არაინვაზიური მეთოდის უპირატესობას - უსაფრთხოებას და ტრადიციული ინვაზიური მეთოდის უპირატესობას – სიზუსტეს. ამ მეთოდს დედის სისხლში მოცირკულირე ნაყოფის უჯრედების გენეტიკური ტესტირება ეწოდება. ორსულობისას დედის სისხლი ქიმერული ხდება, რადგან მასა და ნაყოფს საერთო სისხლის მიმოქცევა აქვთ და ნაყოფის უჯრედები (რა თქმა უნდა, ძალიან მცირე რაოდენობით) პლაცენტური ბარიერის გავლით დედის სისხლში ხვდება. მათ ნაწილს დედის იმუნური სისტემა ანადგურებს და დაშლილი უჯრედებიდან დნმ პირდაპირ დედის სისხლის პლაზმაში ხვდება. ნაყოფის დნმ-ს აღმოჩენა ორსულობის პირველსავე კვირებშია შესაძლებელი, ზოგიერთ შემთხვევაში - ჩასახვიდან 28-ე დღესაც კი. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ ფეტალური დნმ დედის სისხლში ნაყოფის სისხლის მიმოქცევის სისტემის ჩამოყალიბებამდე ხვდება. მრავალი ნაშრომი მეტყველებს იმაზე, რომ ფეტალური დნმ-ს წყარო დედის სისხლის მიმოქცევაში გადასული ტროფობლასტების უჯრედებია. თუ შევძელით, ერთმანეთისგან განვასხვაოთ დედისა და ნაყოფის უჯრედები დედის სისხლის პლაზმაში, საშუალება გვექნება, ნაყოფს მუცლადყოფნის პერიოდშივე ჩავუტაროთ გენოდიაგნოსტიკა და ამისთვის მხოლოდ დედის სისხლის ნიმუში დაგვჭირდება. გენოდიაგნოსტიკისთვის ფეტალური უჯრედებისა და დნმ-ს გამოყენების იდეა საკმაოდ ძველია. დედის სისხლში ნაყოფის უჯრედები პირველად 1969 წელს აღმოაჩინეს, ხოლო 1997 წელს დადასტურდა, რომ დედის სისხლის პლაზმაში ნაყოფის თავისუფალი დნმ-ც არის. ამ აღმოჩენამ მისცა დასაბამი არაინვაზიური პრენატალური დიაგნოსტიკის მეთოდით ნაყოფის გენოტიპის შესწავლის იდეას, მაგრამ საკმაოდ ძნელი აღმოჩნდა დედისა და ნაყოფის უჯრედების (და დნმ-ს) ერთმანეთისგან განცალკევების მეთოდის შემუშავება. წლები დასჭირდა ამ იდეაზე დაფუძნებული სამედიცინო ტექნოლოგიის შექმნას. რეალური შედეგები მეცნიერებმა სულ ახლახან მიიღეს. წარმატებული აღმოჩნდა სტენფორდის უნივერსიტეტის მეცნიერთა გამოკვლევა სტივენ ქუეიკის ხელმძღვანელობით. „ჩვენ დაინტერესებულნი ვართ ნაყოფის მდგომარეობის შესწავლით და გვინდა, მას დაბადებამდე ან დაბადებისთანავე ვუმკურნალოთ. გენეტიკური დიაგნოსტიკის გარეშე იმუნური ან მეტაბოლური დაავადების მქონე ახალშობილისთვის დიაგნოზის დასმა ჭირს, სანამ დაავადების ყველა სიმპტომი თვალსაჩინო არ გახდება. არადა, ამ დაავადებების მკურნალობა ადრეულ სტადიებშიც არის შესაძლებელი", - ამბობს დოქტორი სტივენ ქუეიკი.
აღმოჩნდა, რომ ფეტალური უჯრედები ზომით განსხვავდება დედის სისხლის უჯრედებისგან, ანუ მათ მისაღებად დედის სისხლი სპეციალურ „ნანოსაცერში" უნდა გავატაროთ. ასეც იქცევიან - ორსულს უღებენ 2 მლ სისხლს და ატარებენ სპეციალურ პოლიკარბონატულ ფილტრში, რომლის ფორები იმგვარადაა შერჩეული, რომ ატარებს წვრილ უჯრედებს და აკავებს მოზრდილს. ეს უკანასკნელნი სწორედ ნაყოფის ტროფობლასტებია. დარჩენილ უჯრედებს სპეციალური საღებავით ღებავენ და მიკროსკოპით ათვალიერებენ. თუ ეს მართლაც ტროფობლასტები აღმოჩნდა, მათ გენეტიკურ ლაბორატორიაში გზავნიან. მიღებულ ფეტალურ უჯრედებზე შეგვიძლია ჩავატაროთ ნებისმიერი გენეტიკური ანალიზი და მივიღოთ ნებისმიერი გენეტიკური ინფორმაცია ნაყოფის შესახებ. საინტერესოა, რომ აღნიშნული მეთოდი თავდაპირველად ონკოლოგიური პრაქტიკისთვის იყო გამიზნული: სიმსივნური უჯრედებიც უფრო დიდია, ვიდრე ჩვეულებრივი სისხლის უჯრედები. ნაყოფის უჯრედებს უკვე იყენებენ ნაყოფის სქესისა და რეზუსფაქტორის დასადგენად და ქრომოსომული დაავადებების აღმოსაჩენად. 2002 წელს ბოლონიის უნივერსიტეტის ჰისტოლოგიისა და ზოგადი ემბრიოლოგიის ინსტიტუტის თანამშრომლებმა ა. ფარინას ხელმძღვანელობით ერთ-ერთმა პირველებმა ჩაატარეს კვლევა პრენატალურ დიაგნოსტიკაში ახალი მეთოდით სქესთან შეჭიდული დაავადებების სადიაგნოზოდ. ანალიზის მიზანი იყო Y ქრომოსომის დნმ-ს თანამიმდევრობათა დადგენა ნაყოფის უჯრედებში ან დნმ-ში. როგორც ცნობილია, მამრობითი სქესი ქრომოსომულ ნაკრებში Y ქრომოსომის არსებობით განისაზღვრება. თუ ორსულობისას დედის სისხლში აღმოჩნდა Y ქრომოსომის დნმ-ს თანამიმდევრობები, ქალი ვაჟს ელოდება, მათი არარსებობა კი იმაზე მიუთითებს, რომ ნაყოფი მდედრობითი სქესისაა. ამ მეთოდით ფეხმძიმობის მეხუთე-მეათე კვირიდან 100%-იანი სიზუსტით არის შესაძლებელი ნაყოფის სქესის დადგენა. აქედან გამომდინარე, შესაძლებელია ისეთი დაავადებების დიაგნოსტირებაც, როგორებიცაა ჰემოფილია, დალტონიზმი, რეტის სინდრომი ანუ გონებრივი ჩამორჩენილობა, კალმანის სინდრომი ანუ ანოსმია და ჰიპოგონადიზმი და სხვა. ამ შემთხვევაში სქესის დადგენა რისკჯგუფის გამოვლენისა და სამკურნალო-პროფილაქტიკურ ღონისძიებათა დროულად ჩატარების საშუალებას იძლევა. სტატისტიკის მიხედვით, ევროპელთა 15% რეზუსუარყოფითია, ხოლო 85% - რეზუსდადებითი. რეზუსფაქტორი ცილაა, რომელიც ერითროციტის ზედაპირზეა მოთავსებული. ის, ვისაც ერითროციტზე ეს ცილა აქვს, რეზუსდადებითად იწოდება. რეზუსუარყოფითი ქალები ე.წ. რეზუსკონფლიქტის რისკის ჯგუფს წარმოადგენენ. ასეთ ორსულს, თუ ის რეზუსდადებით ნაყოფს ატარებს, განსაკუთრებული ყურადღება სჭირდება. როდესაც ნაყოფის რეზუსი დადებითია, პლაცენტური ბარიერის გადალახვისას სისხლის უჯრედები ხვდება დედის სისხლში, დედის ორგანიზმი ნაყოფს უცხოდ აღიქვამს და მის წინააღმდეგ ანტისხეულების გამომუშავებას იწყებს. დედის ანტისხეულები პლაცენტის გავლით ნაყოფს უბრუნდება და მის ერითროციტებს შლის. საბოლოოდ ზიანდება ნაყოფის თავის ტვინი, სმენა და ა.შ. 2003 წელს შვეიცარიის ბაზელის უნივერსიტეტის თანამშრომლებმა პირველებმა ჩაატარეს კვლევები დედის სისხლში მოცირკულირე ნაყოფის დნმ-ს მიხედვით მისი რეზუსფაქტორის დასადგენად. ნაყოფის რეზუსფაქტორის ადრეული დადგენით რამდენიმე პრობლემა მოგვარდება. პირველი - დედა აღარ იღელვებს ბავშვის ჯანმრთელობის გამო. მეორე - გამოვლინდება რისკჯგუფი რეზუსუარყოფითი ქალებისა, რომლებსაც რეზუსდადებითი ნაყოფი ჰყავთ, ანუ იმუნოლოგიური კონფლიქტის რისკჯგუფი. ასეთ ქალებს მთელი ორსულობის განმავლობაში სპეციალური სამედიცინო დაკვირვება და პროფილაქტიკური ღონისძიებები სჭირდებათ, რათა ახალშობილის ჰემოლიზური დაავადება გამოირიცხოს. იმ რეზუსუარყოფით ქალებს, რომლებიც რეზუსუარყოფით ნაყოფს ატარებენ, სპეციალური სამედიცინო დაკვირვება არ სჭირდებათ, რადგან მათში რეზუსკონფლიქტი არ ვითარდება. პრენატალური დიაგნოსტიკის ერთ-ერთი მთვარი ამოცანაა ნაყოფის ქრომოსომული ანომალიის დროული აღმოჩენა. დოქტორი იარ ბლუმენფელდი აღნიშნავს: "საიდუმლო არ არის, რომ ნაყოფის ქრომოსომული ანომალიის გამოვლენა მხოლოდ აისბერგის წვერია; მომავალი გენთა ინდივიდუალური დეფექტების დიაგნოსტიკას ეკუთვნის. ჩვენი გამოკვლევები კი მოწმობს, რომ ამ დეფექტების აღმოჩენა დედის სისხლის ძალზე მარტივი ანალიზითაც შეიძლება". დადგენილია, რომ როდესაც ნაყოფს დაუნის სინდრომი აქვს, დედის სისხლში ფეტალური დნმ-ს რაოდენობა ორჯერ იმატებს. ასევე იმატებს მისი რაოდენობა მე-13 ქრომოსომის ტრისომიის - ე.წ. პატაუს სინდრომის დროს, მე-18 ქრომოსომის ტრისომიის ანუ ედვარდსის სინდრომის შემთხვევაში კი დაბალი რჩება. ვარაუდობენ, რომ ფეტალური დნმ-ს რაოდენობის ცვლილება ანომალიური ქრომოსომული ნაკრების მქონე ნაყოფის განვითარებისას გამოწვეულია პლაცენტის პათოლოგიით, რის გამოც იცვლება - ძლიერდება ან სუსტდება - უჯრედთა გადმოსვლა დედის სისხლში. დაუნის სინდრომის აღმოსაჩენად დღემდე იყენებენ ინვაზიური ამნიოცენტეზის მეთოდს. ახალი არაინვაზიური და უსაფრთხო მეთოდის დანერგვას დიდი ხანია ელიან როგორც ექიმები, ისე მომავალი დედები. შვეიცარიელი კლინიცისტები უკვე აწარმოებენ დაუნის სინდრომის დიაგნოსტიკას დედის სისხლში მოცირკულირე დნმ-ს ფრაგმენტებით, რაც ამნიოცენტეზის ალტერნატიულ მეთოდს წარმოადგენს. მაგრამ სულ ახლახან ტესტირების წინააღმდეგ გამოვიდა დაუნის სინდრომით დაავადებულთა უფლებების დამცავი საერთაშორისო ფედერაცია, რომელიც 16 ქვეყნის 30 ორგანიზაციას აერთიანებს. მათ მიმართეს ადამიანის უფლებათა დაცვის ორგანიზაციას, დაიცვას დაუნის სინდრომით დაავადებულთა სიცოცხლის უფლება. შემუშავებულია ასევე დი-ჯორჯის სინდრომისა და ბეტა-თალასემიის სადიაგნოზო ტესტები. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ როგორც კი ეს კვლევები უფრო ხელმისაწვდომი გახდება, ისინი ფართოდ დაინერგება ორსულობის პირველსავე ტრიმესტრში გენეტიკური დაავადებების დიაგნოსტიკისთვის.